مردم به مسئولین؛ مهمترین سطح امر به معروف و نهی از منکر

«جوانِ مومن انقلابی» باید بداند رهبرش راز جوان ماندن نظام اسلامی را وابسته به امر به معروف و نهی از منکر می داند. برای عمل به این فریضه و واجب الهی که آن را در مقیاس وسیع و عمومی از جهاد نیز بالاتر دانسته اند، متاسفانه کمتر کسی به دنبال آموزش جامعِ ابعاد و شیوه های آن بوده است.

 

در همین راستا «قاصدنیوز» به مناسبت هفته بزرگداشت امر به معروف و نهی از منکر با سرکار خانم مهدیه خادم پژوهشگر، مدرس حوزه و دانشگاه، مولف کتاب «لهو ولعب و مصادیق آن در قرآن و حدیث» و کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث از دانشکده اصول دین تهران، که چندی است با همکاری جمعی از فعالان فرهنگی «دوره جامع معارف امر به معروف و نهی از منکر» را طراحی و اجرا نموده اند به گفتگو نشسته است.

*   *   *

واجبی مثل نماز...

امر به معروف و نهی از منکر هرکدام یک واجب و فریضه مستقل هستند که باید به این تفکیک دقت شود. مقام معظم رهبری دو تشبیه جالب و کاربردی دارند. یک جا می گویند «امربه معروف و نهی از منکرهم مثل  نماز واجب است »و در ادامه آن می فرمایند «این فریضه مثل مساله نماز است. یادگرفتنی است. باید بروید یاد بگیرید.»¹به نظر می‌رسد این تشبیه از باب تقریب به ذهن و فهماندن دقیق ابعاد آن  است. این البته هشدار به متدینانی است که فکر می کنند اسلام فقط نماز و روزه وعبادت‌های فردی است. می‌گویند خودمان خوب باشیم و کاری به دیگران نداشته باشیم! در صورتی که ما باید به عمل به همه دستورات دینی پایبند بوده و نه اینکه «نومن ببعض و نکفر ببعض»² باشیم.

 

حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند: «و ما اعمال البر کلها و الجهاد فی سبیل‌اللَّه عند الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثة فی بحر لجی»³ یعنی همه کارهای خوب و واجبات دین و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر مانند قطره ای است در برابر دریا.

 

یکی از وظایف مهم هر مسلمانی در عصر غیبت، فعالیت در حوزه امر به معروف و نهی از منکر است. یک منتظر واقعی به هر اندازه ای که باشد باید جلوی منکر را بگیرد. این باور است که ما را برای حرکت و تغییر امیدوار می‌کند.

 

این نکته را هم مدنظر قرار دهید که اگر واژه های «نهی» را در قرآن بررسی کنیم، «امر» ها را چندین برابر «نهی» ها می‌یابیم. درست مخالف آنچه اکنون در جامعه ما وجود دارد. این برای ما یک درس است. مطمئنا اگر معروف در جامعه ای گسترش یابد، خود به خود بساط منکر برچیده می شود.

 

آموزش، حلقه مفقوده امر به معروف

حضرت لقمان به فرزندش می فرماید: «یا بنی اقم الصلوه وامر بالمعروف وانه عن المنکر واصبر علی ما اصابک ان ذلک من عزم الامور»⁴ یعنی پسرم نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر را انجام بده و در آنچه به تو برسد صبر کن، حتما باید شکیبا باشی و سختی های این مسیر را تحمل کن. اراده، تصمیم وانگیزه قوی از لزومات ورود در این حوزه هاست.تاکید دین اینگونه است.

اما حالا می بینیم بسیاری از پدر و مادرها خودشان امر به معروف و نهی از منکر بلد نیستند و انجام نمی دهند چه رسد به اینکه به  فرزندانشان نیز آموزش دهند. همچنین نه در نظام آموزشی از پیش دبستانی تا دانشگاه و نه در صداوسیما که قرار است دانشگاه عمومی باشد خبری از این آموزش‌ها نیست.

لذا در این موضوع مثل سایر دستورات دینی، یکی از مهم ترین اموری که مارا موفق به انجام آنها می کند یادگیریست. باید در وهله اول بدانیم با چه چیزی روبرو هستیم.

 

به تعبیر شهید مطهری، کارنامه مسلمین در طول هزار و چهارصد سال، خصوصا پس از دوره حضور اهل بیت(علیه السلام) به خاطر افراط و تفریط هایی که در زمینه امر به معروف و نهی از منکر صورت گرفته، کارنامه مناسبی نیست. نشناختن معروف و منکر، نابلدی در شیوه ها و روش ها و... در این زمینه همیشه مطرح بوده است.

 

دوره «معارف امر به معروف و نهی از منکر»

سال ها پیش، بعد از شنیدن سخنرانی«فریاد قرآن» آقای قرائتی، یک برانگیختگی  در من، نسبت به ترویج معارف قرآنی در جامعه به وجود آمد. یکی از این زمینه ها فعالیت هایی در حوزه آموزشی و اجرایی امر به معروف و نهی از منکر بود. در همان سال ها در تهران گروهی را تشکیل دادیم برای مطالبه گری از مسوولین. به جاهای مختلفی سر زدیم. وقتی سراغ مسوولین صدا و سیما در تهران رفتیم گفتند پس از سی سال که از انقلاب می‌گذرد شما اولین گروه از خانم های تحصیل کرده متدین هستید که آمده اید و تذکر می دهید و مطالبه می کنید.

 

ما طبق تجربیاتی که داشتیم، دوره ای طراحی و نام آن را «معارف امر به معروف و نهی از منکر» گذاشتیم. محتوای این دوره همان دانستنی هایی است که به ما کمک می کند تا این دو فریضه را درست بشناسیم و بهتر آن را انجام دهیم. برنامه های آموزشی که در تهران و حالا مدتی است در مشهد با همکاری گروه رهپویان معروف انجام می شود، شامل دوره های عمومی برای همگان، دوره های تخصصی جهت تربیت مروجین و مبلغین و تک جلسات توجیهی و انگیزشی و نیز برنامه ریزی جهت انجام تمارین عملی در این زمینه است.

 

خجالت می کشیم! می ترسیم!

متدینانی که از این واجب مهم فرار می کنند برای خودشان چند دلیل عمده دارند: خجالت می کشیم! می ترسیم! فایده ای ندارد ! نمی دانستیم این‌قدراهمیت دارد! و... البته نباید دور از نظر داشته باشیم که رد پای این ترس، از زمان نزول وحی تاکنون همواره در انجام واجباتی که عکس العمل دیگران را به همراه دارد، دیده می شود. ترس از دست دادن آبرو، جان، مال، شنیدن ناسزا و متحمل شدن ضررهای مختلف در طول تاریخ وجود داشته است. این را هم باید گفت که با یادگیری چگونگی برخورد با مسائل، راهکارها و شیوه ها بخشی از این مسائل قابل رفع است.

 

توصیه رهبر انقلاب: پرداختن به ریشه ها، گفتن و  رد شدن، امر به معروف و نهی از منکر جمعی

اخیرا رهبر معظم انقلاب در جلسه غیررسمی با جمعی از فعالان فرهنگی فرموده اند: در موضوع امر به معروف و نهی از منکر به ریشه ها بپردازید، بگویید و رد شوید و امر به معروف را از فردی به جمعی تبدیل کنید.

 

این را بدانید که شیوه قرآن هم برای فریضه امر به معروف و نهی از منکر شیوه جمعی است⁵ و نباید محدود به تذکر زبانی شود. نیاز جامعه ما همه این‌هاست، از آموزش گرفته تا تمرین عملی، از تذکر لسانی تا تدبیر و چاره اندیشی.

 

چه چیزی را امر و چه چیزی را نهی کنیم؟

مصادیق معروف و منکر فراوان است. در عرصه های خانوادگی، اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و... . بعضی از این مصادیق زیربنایی و اساسی است و برخی دیگر روبنایی و دست چندم اهمیت.

برای شناخت معروف ها و منکرهای اولویت دار چند شاخص را می توان مدنظر داشت. از جمله این شاخص‌ها آموزه های روایی و قرآنی است و توجه به امر ولی زمان. از زمان پیامبر تاکنون تشخیص ولی بسیار مهم بوده است مثلا حفظ وحدت از معروف های اولویت داری است که در طول تاریخ ولّی هر زمان به آن توجه و تاکید کرده است و البته شاخص قرآنی هم دارد⁶ در زمان حاضر بحث جمعیت، اقتصاد مقاومتی، حمایت از تولید داخلی و حفظ نظام، از معروف های اولویت دار و مورد تاکید مقام ولایت است.

 

 

تذکر لسانی ابتدایی ترین کار است

تذکر لسانی کف وظیفه ماست و ابتدایی ترین کاری است که می توانیم در این زمینه داشته باشیم. اما اگر بخواهیم حرکت عمیق تری را دنبال کنیم باید به دنبال علل و عوامل منکرات برویم. به عنوان مثال ببینیم علل ترویج بی حیایی و بی حجابی در جامعه چیست؟ چرا گسترش آن تا این حد سریع است؟ بدون شک یکی از دلایل، حضور ماهواره در خانه هاست و مفاهیم ضدارزشی که توسط آن القا می شود. حالا باید در آموزه های دینی خودمان به بررسی مقوله حیا و عفاف بپردازیم و بررسی کنیم از کجا و از کی باید آغاز شود و سهم خانواده ها، نظام آموزشی، رسانه ها و... در آن چیست؟ نهایتا باز می گردیم به همان آگاهی دادن به مردم. به قول رهبر معظم انقلاب ماهواره واقعا گنداب فسادی است که تیرهای زهرآگین خود را به سمت ملت ها و کشورها هدف گیری می کند. این تنها یک مثال کوچک است آن هم با یک بررسی چند دقیقه ای.

 

امر به معروف و نهی از منکرِ عملی کنید

علمای اسلامی برای امر به معروف و نهی از منکر مراتب و مراحلی قائل شده اند.که عبارتند از: قلبی، زبانی و عملی. شهید مطهری بر این عقیده است که مرحله عمل سه معنی دارد: یکی به معنای اعمال قدرت و اعمال زور، حد، تعزیر، حبس و... توسط حکومت اسلامی است.

دوم به معنای تدبیر و چاره اندیشی است. معنی وارد عمل شدن تنها زور گفتن، کتک زدن و مجروح کردن نیست. یعنی اندیشیدن و برنامه ریزی کردن برای اجرای عملی و موثر این دو واجب. شهید مطهری نقل می کند در ایالت فیلادلفیا زنانش مدتها بود مرتکب قمار شده بودند و تلاش کشیشان و واعظان برای ریشه کن کردن این امر بی فایده بود تا اینکه یک شهردار ادعا کرد چاره کار را می داند و شروع به برگزاری مسابقات آشپزی، شیرینی پزی، مسابقات کودکان و... کرد. زنان سرگرم شدند و دست از قمار برداشتند. این یک نوع تدبیر و چاره اندیشی عملی است.

سوم به معنای عامل بودن می باشد. یعنی خودتان صالح و با تقوا باشید،وقتی خودتان این طور بودید مجسمه ای خواهید بود از امر به معروف و نهی از منکر. هر مُصلحی اول باید صالح باشد تا بتواند مصلح باشد و این بهترین شکل امر به معروف عملی غیر مستقیم است.⁷

 

جوانان؛ بی اطلاع،  مسوولین؛ بی توجه

زمانی که در یکی از دانشگاه های مشهد به امر آموزش معارف امر به معروف و نهی از منکر مشغول بودیم به بحث حیا در پوشش که یکی از مصادیق معروف است رسیدیم و در آن جا به بیان پوشش مناسب در مقابل محرم، نامحرم و همجنس پرداختیم. پس از جلسه تعدادی از دوستان حاضر در جلسه مراجعه کردند و اظهار داشتند وضعیت پوشش در خوابگاه ها به صورتی فاجعه بار است که حتی قابل بیان کردن نیست. پس از مدتی ترتیب جلسه ای در خوابگاه آن دانشگاه داده شد تا درباره این مسائل کمی صحبت شود. وقتی در صحبت های آغازین جلسه از دانشجویان خوابگاهی پرسیدیم درباره مساله حیا و پوشش چه می دانند، توقع می رفت بگویند این بحث ها تکراری است، ما خسته شده ایم و... اما در کمال تعجب پاسخ دادند طرح این مسائل برای ما کاملا جدید است و شما اولین گروهی هستید که این دست مسائل را در خوابگاه می گویید. می بینید با اینکه این مساله به اندازه کافی شیوع و فراگیری دارد، اما کمتر کسی به عنوان یک منکر به آن توجه می کند و برای آن کاری انجام می دهد.

 

لذا رصد و شناسایی در اقامه امر به معروف و نهی از منکر بسیار مهم است. البته قرار نیست که  در کار دیگران تجسس کرده و به دنبال عیب جویی از دیگران باشیم اما لازم است حواسمان به اطراف، خانواده، بستگان، دوستان و... باشد تا پس از آن به تدبیر و چاره اندیشی و ارائه راه حل های عملی در رابطه با شیوع معروف و از بین بردن منکرهای اولویت دار در آن محیط ها بپردازیم.

 

مردم به مسئولین؛ مهمترین سطح امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر چند حوزه دارد که عبارتند از: مردم به مردم، مردم به مسئولین، مسئولین به مسئولین و مسئولین به مردم. به تعبیر مقام معظم رهبری مهمترین آنها، حوزه  مردم به مسئولین است. در نظام اسلامی وظیفه مسئولین بسیار سنگین است و مردم باید این مطالبه گری را داشته باشند و این مطالبه خواهش و تمنا نیست بلکه خواستن قاطع است.

 

موج راه بیندازید

پسرم در یکی از مدارس معروف و نمونه تهران پذیرفته شد. چند مادر بودیم که پیگیر مسائل فرهنگی و فعالیت های جانبی مدرسه شده بودیم. این‌ها از تمام تهران دویست بچه سرآمد را با در نظر گرفتن بهترین اساتید درسی گرد هم آورده بودند. اما کجا بود برنامه دینی، تربیتی و اخلاقی؟ برنامه های فوق برنامه هم متشکل از مباحث خنثی و چه بسا ضددینی بود و حتی تبلیغ ادیان دیگر می شد . مکرر توصیه هایی را از طریق تماس های تلفنی و حضوری به مسئولین رساندیم اما بی فایده بود. نهایتا نامه ای را در هشت صفحه نقد وضعیت موجود و دو صفحه پیشنهادات و تدابیر عملی تنظیم کردیم و به شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی آموزش و پرورش، کمیسیون فرهنگی مجلس، دفتر ریاست جمهوری، دفتر رهبر انقلاب و... رونوشت زدیم و ارسال کردیم. تا اینکه به مرور یک مدیریت کلان بیست ساله که برای خودش امپراتوری درست کرده بود از این مسئولیت خطیر کنار گذاشته شد. این یک تجربه عملی امر به معروف و نهی از منکر گروهی بود از سوی مردم به مسئولین. لذا در این مسائل باید یارگیری کرد.

 

بعد از  سه دهه؛ اجرای اصل هشتم قانون اساسی همچنان در خاموشی

در اجرای قوانین امر به معروف و نهی از منکر چند نقیصه وجود دارد. باید بدانیم اصل هشتم قانون اساسی بیان می‌دارد باید وظیفه قانونی و سازوکارهای اجرایی مجموعه‌های مختلف در این زمینه مشخص شود. این کار نیز وظیفه مجلس است. اما پس از 35سال که از انقلاب می گذرد هنوز سازوکار و جزئیاتی از این مسئله مشخص نشده است. خلا قانونی فراوانی در این زمینه وجود دارد. البته در بعضی موارد هم قانون وجود دارد اما اجرا نمی شود. به عنوان مثال در مقوله عفاف و حجاب از سال84 برای بسیاری از نهادها و سازمانها با جزئیات تعیین وظیفه شده اما تاکنون اجرایی نشده است. وقتی به دنبال دلیل می‌گردیم در کنار کم کاری مجموعه‌ها و نهادها، باز با نقص نظارتی مواجه میشویم. امام میفرمایند مجلس در راس امور است پس اینجا هم اشکال متوجه مجلس است. اما بر مجلس چه کسانی نظارت می کنند؟ طبیعتا مردم. البته گاهی هم خود مسئولین در حوزه عمل این کاره نیستند پس انگیزه ای هم برای اجرا ندارند.

 

عالمی که میگفت آب از سر گذشته است و نهی از منکر فایده ای ندارد!

نگاه علما و بزرگان در رابطه با امر به معروف و نهی از منکر یکسان نیست. شنیده بودم که جایی عالمی می گفت دیگر امر به معروف و نهی از منکر فایده ای ندارد. آب از سر گذشته است و دیگر جواب نمی دهد. این را بگذاریم کنار نگاه امام راحل که میفرماید:«در امر به معروف و نهی از منکر لازم نیست که صد در صد به نتیجه برسیم. حتی اگر یک در صد اثر داشت واجب است.»⁸ یا  مقام معظم رهبری که میفرمایند: «بعضی میگویند که باید احتمال تاثیر وجود داشته باشد من میگویم احتمال اثر همه جا قطعی است مگر درنزد حکومت های قلدر ،قدرتمندان وسلاطین... برای مردم حرف اثر دارد.»⁹

این یک نگاه بی نظیر است. این نگاه موجب انگیزش، حرکت و برانگیختگی می شود و آن نگاه، موجب انفعال. البته اکنون خیلی از بزرگان و علما در این بحث جلودار هستند و همه پشت سر امام و آقا حرکت می کنند اما نگاه و باور کلی حوزه های علمیه چیست؟! به تعبیر شهید مطهری مفهوم امر به معروف و نهی از منکر در افکار ما متروک و مسخ شده است.¹⁰

شهید مطهری درباره تشکیل وزارت امر به معروف و نهی از منکر نظراتی را داشتند. با این تفاوت که زیرمجموعه حوزه علمیه باشد تا بتواند حتی خود دولت را نقد کند. چرا که این امر یک مقوله دینی است و نه یک بحث سیاسی و جناحی.

 

---------------------------------------------------------------------------------------

1- بیانات در دیدار با فرماندهان گردان های عاشورا، 22تیر 1371

2- نساء، 150

3- حکمت374

4- لقمان،17

5- آل عمران، 104

6- آل عمران، آیات103تا105

7- کتاب ده گفتار

8- تحریرالوسیله

9- بيانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشگاه تهران، 22اردیبهشت 1377

10- کتاب ده گفتار