چه میزان لوازم پیشگیری از بارداری در دهه60 توزیع شد؟

«قاصدنیوز»: با نگاهی به برنامه های رسمی دولت ها در دهه های گذشته متوجه برنامه ریزی هدفمند و عزم راسخ خواسته یا ناخواسته آنان برای مهمترین مولفه قدرت هر حکومتی یعنی جمعیت می شویم. این مطلب نگاهی دارد به برنامه های کاهش جمعیت در قبل و بعد از انقلاب.

 

*   *   *

 

* قبل از انقلاب *

اولین بار در سال 1341 برنامه های جمعیتی به طور جدی مورد توجه دولتمردان قرار گرفت. در سال 1343 اداره بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداشت تأسیس شد و انجمن خیریه راهنمای خانواده با کمک صندوق بین المللی جمعیت، قرص اسپرم کش و دیگر وسایل پیشگیری در اختیار برخی مراکز دولتی و غیر دولتی قرار داد.

 

با مشخص شدن حدود موالید و رشد آن در سرشماری سال 1345 سیاست های کنترل جمعیت به طور علنی و رسمی در برنامه های عمرانی چهارم و پنجم به عنوان یکی از برنامه های مهم رژیم شاهنشاهی محسوب شد.

 

سال 1346 پس از صدور اعلامیه تهران که تنظیم خانواده را از مصادیق حقوق اولیه بشر دانسته بود، رسماً برنامه های کنترل جمعیت به اجرا گذاشته شده بود. حدود 20 درصد از زنان واجد شرایط تنظیم خانواده تحت پوشش این خدمات قرار گرفتند و رشد جمعیت ایران دارای تغییرات ذیل شد:

 

رشد جمعیت در دهه 45-1335 که حدود 3/ 2 درصد بود در دهه 55-1345 به میزان 2 /6 رسید.

 

پاره ای از اقدامات در دوره برنامه عمرانی(1351-1347)

• پوشش خدمات بهداشت باروری برای 518.659 نفر زن در سن باروری
• تأمین دارو و وسایل جلوگیری از بارداری برای 17.373.670 بار مراجعه کلینیکی(کل جمعیت حدود 30 میلیون نفر)
• آموزش 16.629 نفر کادر پزشکی و 222.622 نفر از گروه های اختصاصی مثل پرستاران، ماماها، پرسنل بهداشتی، سپاهیان بهداشت و. .. به منظور توجیه بیشتر آنان در مورد برنامه های تنظیم خانواده
• آموزش قشرهای مختلف جامعه از طریق وسایل ارتباط جمعی، کارشناسان و مروجین شاغل در برنامه که در برنامه های بعد از رابطین نیز آنها اضافه شدند.
• اجرای 75 پروژه تحقیقاتی در زمینه جمعیت و کنترل جمعیت.

 

در برنامه عمرانی پنجم (56-1352) جلوگیری از تولد 1.300.000 کودک در مدت 5 سال، هدف برنامه جمعیت و تنظیم خانواده قرار گرفت. هدف جمعیتی سازمان برنامه وصول به میزان رشد جمعیت 1% بود، درحالیکه حد جانشینی 2/ 3 است اما در این برنامه موفق به رسیدن به همه ی هدف نشدند و جمعیت از 3/ 2 به 2/ 6 رسید.

 

در طول سال های(1356-1347)(برنامه چهارم و پنجم قبل از انقلاب) تقریباً یک میلیارد تومان یعنی به نرخ آن روز(معادل 150 میلیون دلار) برای تنظیم خانواده هزینه شد. در برنامه پنج ساله عمرانی ششم حدود دو میلیارد تومان بودجه برای این برنامه منظور گردید.(تقریباً چهار برابر دوره ده ساله قبلی)

 

میزان پذیرش مراجعه کنندگان به مراکز در سال های 1356 تا 1359 به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافته بود.

 

فعالیت‌های بخش خصوصی در اجرای برنامه تنظیم خانواده قبل از انقلاب

در سال 1337 خانم ستاره فرمانفرمائیان که سال ها کارشناس رسمی سازمان ملل بود با مأموریت از طرف شورای جمعیت آمریکا به ایران بازگشت و با تأسیس آموزشگاه عالی خدمات اجتماعی زمینه ی تربیت نیروی انسانی برای اجرای برنامه های آموزش تنظیم خانواده را در کشور فراهم نمود.

 

وی با همکاری خانم هاجر تربیت «انجمن بهداشت و تنظیم خانواده ایران» را به صورت مؤسسه ای مردمی و مدرن سازمان داد که بلافاصله به عضویت فدراسیون بین المللی انجمن های تنظیم خانواده درآمد و از کمک های وسیع فنی و مالی این فدراسیون برخوردار شد.

 

* سال 1356: اوایل سال 1356 خدمات توقف جمعیتی دستخوش تغییراتی شد. برنامه تنظیم خانواده متوقف، خدمات عقیم‌سازی در درمانگاه‌های انجمن که قبل از انقلاب رونق بسیار داشت، تعطیل و مراکز رفاه خانواده و کلیه کلینیک‌های آن به سازمان بهزیستی کشور واگذار شد. ازجمله مهم‌ترین اقدامات و تحولات مثبت بعد از انقلاب:

• ادغام وزارت بهداری با سازمان رفاه اجتماعی
• تعطیلی واحدهای سیار روستایی و تعدادی از مراکز ارائه‌دهنده خدمات تنظیم خانواده
• جلوگیری از توزیع داروها و وسایل پیشگیری از حاملگی عدم موافقت با درخواست‌های تجهیزات کلینیکی موردنیاز
• منحل شدن معاونت بهداشت و تنظیم خانواده
• تعطیل شدن اجرای برنامه‌های آموزشی برای عموم مردم و توقف تربیت کادر بهورز و بهداشت

 

* بعد از انقلاب *

 

* سال 1358: در تابستان 1358، وزیر بهداری دولت موقت طی ملاقاتی با رهبر انقلاب اسلامی امام خمینی(ره)، مسئله رشد جمعیت  را مطرح و بر ضرورت پیگیری برنامه تنظیم خانواده تأکید نمود.

 

اوایل پاییز 1358، وزیر بهداری گزارش مفصلی از معضلات افزایش جمعیت را به حضور امام خمینی(ره)  ارسال و بر ضرورت تداوم برنامه‌ها و خدمات تنظیم خانواده تأکید مجدد نمود.

 

امام خمینی(ره) در هامش گزارش وزیر بهداری یادداشت زیر را مرقوم نمودند:

استفاده از این روش‌ها چنانچه زنان را در معرض مشکلات سلامت قرار ندهد و همچنین همسر با آن موافق است، برای حل مشکلات مندرج در گزارش شرعاً جایز است

 

این مستند توسط  دست‌اندرکاران وقت به‌عنوان فتوا تلقی و به کلیه واحدهای مرتبط وزارتخانه ابلاغ شد.

 

* سال 1359: در اواخر دهه 50 عده‌ای شروع به دادن هشدارهایی علیه افزایش جمعیت در همایش‌ها کردند و آثار مخرب افزایش جمعیت را در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و بهداشتی، ازجمله تخریب محیط‌زیست، افزایش نیاز به فضای آموزشی و مدرسه، افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی، بیکاری و... یادآور شدند.

 

* سال 1360: در سال 1360 با رانده شدن ایرانیان مقیم عراق رشد جمعیت شدت بیشتری به خود گرفت. در این سال‌ها به دلیل وجود تعارضات شدید در کشورهای همسایه به‌خصوص عراق و افغانستان نزدیک به چهار میلیون پناهنده جنگی وارد کشور شدند.(ملک افضلی،1385) سن قانونی ازدواج در پسران از 18 سال به 15 سال و در دختران از 15 به 13 سال کاهش یافت.

 

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در این زمینه بیان می‌دارد:« دولت ایران به دلیل شرایط خاص سال‌های آغازین انقلاب، با اتخاذ قوانینی نظیر سیاست‌های جیره‌بندی کالا  انجام اقداماتی جهت رفع تبعیض و محرومیت ، به تشدید موالید کمک کرد. مجموعه این عوامل موجب گردید که متوسط رشد جمعیت در سال‌های دهه اول انقلاب به 9/3 درصد افزایش یابد. از 9/3 درصد نرخ رشد جمعیت، 7/0 درصد آن مربوط به مهاجرت و 2/3 درصد مربوط به اختلاف موالید و مرگ( موالید 40 در هزار و مرگ 8 در هزار) بود. (نرخ رشد جمعیت در اواخر دوره شاهنشاهی به 6/2 درد رسیده بود و بعد از انقلاب در اوج افزایش 2/3 درصد است آیا 6/0 درصد افزایش، انفجار بمب است؟)

 

* سال 1367: در سال 1367 اولین سمینار ملی جمعیت و توسعه سازمان برنامه و بودجه برگزار شد. وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی در این سمینار با ارائه شاخص‌هایی اثرات باروری بالا را در مرگ‌ومیر نوزادان و مادران مطرح کرد و باهدف جلوگیری از افزایش مرگ‌ومیر نوزادان و مادران، ضرورت فاصله‌گذاری بین زایمان‌ها را مورد تأکید قرارداد.

 

* سال 1368: دولت‌مردان وقت در سال 1368 خاطرنشان کردند که هیچ‌یک از برنامه‌های توسعه و رفاه کشور بدون اعمال جدی برنامه‌های تنظیم خانواده به موفقیت نخواهد رسید.

 

* سال 69-1367: وزیر بهداشت وقت در مورد تغییر نظر علما و روحانیون در سال‌های پایانی دهه 60 بیان می‌دارد: «دو ماه بعد از صدور قطعنامه جنگ ایران و عراق، دولت حرکت جدیدی را در زمینه اعمال سیاست‌های کنترل جمعیت شروع کرد. اولین حرکت، تغییر نظر روحانیت در این زمینه بود. لذا با روحانیون مذاکراتی در خصوص ضرورت اعمال کنترل جمعیت انجام شد. در این زمینه بود. لذا با روحانیون مذاکراتی در خصوص ضرورت اعمال کنترل جمعیت انجام شد. در این زمان بیشتر روحانیون به دلیل تردید در مشروعیت استفاده از وسایل پیش‌گیری با این مسئله مخالف بودند که به‌تدریج از طریق مذاکراتی انجام‌شده با آنان از سوی برخی کارشناسان و سیاست‌گذاران مشاهده وضع موجود، نظر خود را تعدیل نمودند. ولی به دلیل اهمیت موضوع، در این مورد سکوت کردند.»

 

علی‌رغم موافقت بسیاری از علما در مورد برنامه‌های تنظیم خانواده، افرادی با اجرای این برنامه‌ها مخالفت کردند. یکی از روحانیون مخالف علامه سید محمدحسین حسینی طهرانی بود.

 

* سال 1369: در اردیبهشت سال 1369 سمیناری به‌عنوان اسلام و سیاست جمعیت در شهر اصفهان برگزار شد. در این سمینار کاهش رشد جمعیت و تدوین سیاست جامع جمعیتی ضروری دانسته شد و به دنبال تدوین این سیاست‌ها اداره کل جمعیت تنظیم خانواده با اهداف آموزش، تبلیغات رسانه‌ای، ارائه خدمات رایگان تنظیم خانواده و انجام پژوهش‌های لازم تاسیس شد.

 

* سال 1370: در سال 1370 بر اساس مصوبه هیئت دولت اداره‌ای به نام« اداره جمعیت و تنظیم خانواده» باهدف آموزش، تبلیغات رسانه‌ای، ارائه خدمات رایگان و انجام پژوهش‌های لازم ایجاد شد. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 1370 برای اولین بار طرحی  را با عنوان« رابطان بهداشت» در حاشیه شهر تهران مورد آزمایش قرارداد تا به‌وسیله آن نقاط  ضعف مطرح‌شده را بپوشاند. این تجربه با چهار مرکز و 160 نفر داوطلب زن در حاشیه شهر ری شروع شد و به ده مرکز افزایش یافت.

 

وزارت بهداشت اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده را به‌عنوان یک واحد مجزا از اداره کل بهداشت خانواده تشکیل داد و عهده‌دار توسعه و پیشبرد برنامه‌ها در سطح کشور شد. در آن زمان علاوه بر اختصاص بودجه‌های لازم به اداره کل، بودجه‌های استانی تنظیم خانواده نیز تصویب شد.

 

 

* سال 1373: در طول سال 1370تا 1373 بودجه تنظیم خانواده در ایران دو برابر شده و به بیشتر از 15 میلیون دلار رسید. هم‌چنین در همین سال گروهی بانام « گروه بین‌المللی اقدام در مورد جمعیت» که تحولات در امور جمعیتی جهان را بررسی می‌کردند، فهرستی از کشورهای موفق و ناموفق در امور کنترل جمعیت را تهیه و ارائه می‌کند که در آن جمهوری اسلامی ایران در شمار کشورهای موفق و روسیه در گروه کشورهای ناموفق ذکرشده می‌شود. همچنین آمریکا در رأس فهرست کشورهای ناموفق قرار می‌گیرد.

 

در سال 1371 لایحه کنترل جمعیت و تنظیم خانواده از طرف دولت تهیه و تقدیم مجلس شد. این لایحه در تاریخ26/2/72 از تصویب مجلس گذشت. این قانون، انگیزه‌ها و پاداش‌های متعلق به خانواده‌های پر اولاد و فرزندان زیاد را قطع و مبانی قانونی مشخصی برای اعمال سیاست‌های کنترل موالید و اجرای برنامه تنظیم خانواده با تقسیم‌کار ملی برای دستگاه‌ها فراهم ساخت.

• ایجاد فرصت‌های آموزشی و اشتغال زنان.
• تأمین امکان بقای نوزادان از طریق بهبود خدمات بهداشت مادر و کودک.
• گسترش پوشش نظام تأمین اجتماعی به‌عنوان منبع تأمین و حمایت سنین کهولت و...

 

وزارت آموزش‌وپرورش، مکلف به بالا بردن سطح سواد اقشار جامعه به‌ویژه آموزش بزرگ‌سالان (تا 30 سال) و گنجاندن مطالب آموزشی مربوط به جمعیت و تأمین سلامت مادران و کودکان در متون درسی خود برای بالا بردن سطح دانش آموزان دبیرستان(به‌ویژه دختران) نسبت به زیان‌های باروری بالا در کشور شد.

 

وزارت فرهنگ و ارشاد  اسلامی موظف شد، زمینه‌های جلب مشارکت فعال و مؤثر روزنامه‌نگاران، فیلم‌سازان، و سایر هنرمندانی را که به نحوی با آن وزارتخانه ارتباط دارند فراهم آورد و برای ارتقاء سطح آگاهی‌های عمومی از برنامه‌های جمعیت و تنظیم خانواده از همه این وسایل استفاده کند.

 

وزارت علوم، و وزارت بهداشت، نیز موظف به ایجاد واحد درسی به نام « جمعیت و تنظیم خانواده » در کلیه رشته‌های آموزشی خود شدند.

 

صداوسیمای جمهوری اسلامی موظف شد جهت ارتقا آگاهی‌های عمومی و تأمین سلامت مادران و کودکان و کل جمعیت، برنامه‌های آموزشی مناسب تهیه و پخش نماید.

 

* سال 1372: در سال 1372 قانون تنظیم خانواده در مجلس شورای اسلامی تصویب و بر اساس این قانون کلیه امتیازات متعلق به فرزندان بالاتر از رده 3 حذف و محدودیت‌هایی برای کثرت اولاد در نظر گرفته شد. وزارت بهداشت، بودجه و امکانات دستگاه‌ها و مراکز درمانی جهت سرویس‌دهی رایگان به مردم برای کنترل جمعیت بسیج نمود. پس از تصویب قانون«جمعیت و تنظیم خانواده» که طی آن وزارت بهداشت و آموزش عالی موظف به تهیه سرفصل‌های درس جمعیت و تنظیم خانواده شدند. همچنین وام 150 میلیون دلاری صندوق جمعیت ملل متحد برای تنظیم خانواده در ایران اختصاص یافت. و ایران به‌عنوان مرکزی برای آموزش کنترل جمعیت کشورهای آسیای میانه انتخاب شد. در همین سال کمک 108 میلیون دلاری به ایران در محورهای برنامه پنج‌ساله یونیسف قرار گرفت.

 

در سال 73 انجمن تنظیم خانواده جمهوری اسلامی ایران تاسیس شد؛ این انجمن سازمان غیردولتی و غیرانتفاعی و عضو فدراسیون بین‌المللی تنظیم خانواده(IPPF) است. اجازه استفاده از کلیه وسایل پیشگیری از حاملگی، فراهم بودن پشتیبانی اجتماعی برای اجرای برنامه، احساس مسئولیت جدی دولت برای کاهش  رشد جمعیت، امکان استفاده از وسایل ارتباط‌جمعی، تعهد مالی دولت برای رایگان بودن وسایل پیشگیری از حاملگی و تولید پاره‌ای از وسایل پیشگیری از حاملگی مثل کاندوم و آی یو دی در داخل کشور، ازجمله فعالیت این انجمن بوده است. (این انجمن اکنون به « انجمن سلامت خانواده ایران» تغییر نام داده است.

 

* سال‌های 1377 و 1378: معاون بهداشت وقت وزارت بهداشت، در سال 1377 اعلام کرد: ایران به‌عنوان پایگاه آموزش کاهش نرخ جمعیت در میان کشورهای اسلامی انتخاب‌شده است. دیدار دو هیئت بلندپایه از کشور یمن با دو تن از آیات عظام در قم به دعوت وزارت بهداشت و با همکاری صندوق جمعیت ملل متحد و باهدف تبادل تجربیات در خصوص برنامه‌های جمعیتی و بهداشت باروری و تنظیم خانواده ازجمله اقدامات در این دوره بوده است.

 

مطالعات مرکز آمار ایران در سال 1378 و وزارت بهداشت  در سال 1379 نشان داد نرخ باروری کلی در مناطق شهری اکثر استان‌های کشور به میزان کمتر از 2 رسیده است.

 

اطلاعات موجود نشان می‌دهد که سهم اعتباری برنامه‌های بهداشت باروری و تنظیم خانواده از اعتبارات ملی کشور در سال 1370، بالغ‌بر 6/6 میلیارد ریال بوده و با رشد تدریجی به 32 میلیارد ریال افزایش‌یافته  و در سال 1380 حدود 60 میلیارد ریال شده است که معادل 5/4 درصد از کل بودجه وزارت بهداشت است.

 

بررسی‌هایی که در یک دهه پس از مطالعه وزارت بهداشت انجام شد، حاکی از آن بود که در 23 استان از 29 استان کشور میزان استفاده از روش‌های بارداری به 70 درصد رسیده است.